در باور ایرانیان باستان، «ایرانویج» و کل جهان دارای چهارگوشه بوده است. گوشه شرق را «خراسان» نام گذاشته بودند که واژه ای پهلوىست و البته هم اکنون نیز در پارسى معاصر بکار مى رود. در زبان پارسى، خراسان همان «خرایان» است و به معنى «جای برآمدن خورشید» میباشد. به محل فرو نشستن و غروب خورشید نیز «خروان» گفته مى شده. شمال دنیا سیبرى بود که به نام «اپاختر» شناخته مى شد. آنها سیبرى را جایگاه دیوان مى دانستند که دارای زمستان طولانى ست. شاید دلیل منفور بودن سیبرى نزد ایرانیان، وحشى بودن اهالى آنجا و همچنین ربط دادن دیو سرما به آن منطقه باشد. بهر روی ایرانیان آنجا را جزیى از خود به حساب نمى آوردند.»
گوشه جنوبى را نیز به نام «رپیدوین» (=رپیتهورین) مى شناختند که به معنى «گرماى کل جهان» بوده است. حتا در کیش زرتشتى نماز رپیدوین (نیم روز) یکى از معروف ترین نمازهاى پنج گانه در روز بوده است: «نیاکان ما اعتقاد داشتند که رپیدوین هفت ماه روى زمین است و از ابتداى آبان که هوا سرد مى شود، به زیرزمین مى رود. آنها مى گفتند که گرماى زمین در آبان ماه به زیر زمین مى رود تا باعث رشد گیاهان و گرم شدن آب چشمه ساران شود. این یک اصل پذیرفته شده علمى است که ریشه گیاه در گرماى درون زمین و در هنگامه سرماى بیرون در فصل سرما رشد مى کند و شاخه در گرماى تابستان. بر همین اساس، رپیدوین باز هم طبق یک اصل علمى از روز دهم بهمن از زمین بیرون مى آید.»
ایرانیان در این روز جشن و پایکوبى مى کردند تا رپیدوین، سرماى زندگى را از آنها دور کند و سبزى به آنها ببخشد: «استقبال ایرانیان از رپیدوین بوسیله آتش بود. آنها با گرما به استقبال گرما مى رفتند.»
پیدایش سده
ابوریحان بیرونى واژه سده را برگرفته از عدد سد (=۱۰۰) یا زادگان کیومرث مى داند و مى گوید: «... سده گویند یعنى صد و آن یادگار اردشیر، پسر پاپکان است. و درعلت و سبب این جشن گفته اند که هرگاه روزها و شب ها را جداگانه بشمارند تا نوروز؛ سد شبانه روز به دست آید و برخى گفته اند در این روز زادگان کیومرث؛ پدر نخستین؛ درست سد (=صد) تن شدند و یکى از خود را به همه پادشاه گردانیدند» . (التفهیم؛ نشر انجمن آثار ملى؛ صفحه ۲۵۷)
«دکتر مهرداد بهار» در مورد «سده» بر این باور است که واژه سده (= SADA) به معناى پیدایى و آشکار شدن است که در پارسى باستان به تلفظ سدک (=SADAK) و در فارسى میانه با تلفظ سدگ (SADAG) بوده است و واژه عربى «سذق» و «نوسذق» از آن آمده. وى مى افزاید «بنا بر باور ایرانیان باستان خورشید در شب یلدا تولد دوباره اى را مى آغازد و به همین مناسبت ایرانیان روز دهم بهمن ماه (= سده) را که این نوزاد چهل روزه مى شود، جشن مى گیرند، چنانکه آنان در دهم دى ماه هم- یعنى دهمین روز تولد خورشید- جشنى کم و بیش مشابه با سده داشته اند که اکنون منسوخ شده است. و اصلاً در میان ایرانیان رسم بوده که براى نوزاد ده روزه و نوزاد چهل روزه جشن بگیرند و هنوز هم در بسیارى از شهر هاى ایران این رسم را ادامه مى دهند. البته تا آنجا که از اساطیر و متون ایران باستان بر مى آید، «سده» از جمله آیینى هائى نبوده که در ایران باستان رسمیتى داشته باشد، در اوستا و نوشته هاى پهلوى نیز ذکرى از آن نرفته، ولى مى توان باور کرد که خود آیینى بس کهن است». (جستارى چند در فرهنگ ایران؛ انتشارات فکر روز).
جاوید-نام «فردوسی» نیز دیدگاهی کهن را از چگونگی پیدایش این جشن ارائه میکند. در باور وی ایرانیان، نخستین بار آتش را در «تکاپو برای زندگى» یافته اند: فردوسی در شاهنامه «جشن سده» را روزی معرفی میکند که هوشنگ-شاه ؛ از قانونگذاران نخستین؛ به همراهی یاران خود به کوه میرود و در راه به مار تنومدی برخورد میکند. وی با سنگ بزرگی به دفع او میشتابد و سنگ را به سوی مار پرتاب میکند. در این هنگام، سنگ به سنگ دیگری برخورد کرده و جرقه ای میجهد و خار و خاشاک اطراف آن آتش میگیرد و آتش فروزان پدیدار میشود و از آن زمان به بعد «جشن سده» بشاد-باش این کشف بزرگ برگزار میشود.
در این اسطوره، باز هم دو عامل متضاد روبروى هم قرار مى گیرند؛ «اهریمن»، مار را که مظهر و هم-ریشه مرگ است، پدید مى آورد و «اهورا مزدا» در برابر آن آتش مقدس را مى آفریند. «هوشنگ» در اینجا نه یک فرد که سمبل یک دوره ی تاریخی میتواند باشد؛ دوران خانه سازى. واژه ی «هوشنگ» به معنى «خانه نیکو» است که از دو بخش «هوو و شینگه» تشکیل شده است. «هوو» به معنى نیک است و که در زبان پهلوى به «هو» تبدیل شده، همچون «هومن» به معنى مرد نیک. بخش دوم، «شینگه» به معنى خانه است که در پهلوى به «شن» تبدیل شده است. همچون واژه «گلشن» . هووشنگ میتواند نمادی از اندیشه بشری باشد که از نیاکان ما بشمار است. همچنین میتواند زمان و یک دوره ی گذر از سختی باشد. بهر روی ، این اسطوره باید در میان ما همواره به احترام یاد شود و در یادها بپاس این کشف بزرگ در دانش بشری گرامی داشته شود.
ابن قطیبه ها:
«ابن قطیبه» حکمران عرب پس از اشغال ورارود (ماورالنهر)، دستور کشتار اندیشمندان و تاریخ دانان و نابودى کتابهاى علمى و دینى ایران را داد و در سراسر ایران بزرگ تا دو سده هیچ کس اجازه برپایى مراسم ملى و «سخن گفتن فارسى» را نداشت. ایرانیان براى رهایى از نوع فرهنگ ضعیف و ناآشنای عربى و احیاى فرهنگ ایرانى، نهضت «شعوبیه» را تشکیل دادند. بعدها با قدرت گیرى سلسله ایرانى «زیاریان»، مرداویز زیارى (که اعراب او را مرادویج مى نامیدند) براى احیاى فرهنگ ملى نیاکانمان دستور داد تا هیچ فردى در قلمرو ایران جز فارسى سخن نگوید و پس از اعلام اصفهان به عنوان پایتخت رسمى ایران، دستور داد جشنهاى ملى ایران از جمله نوروز، مهرگان و سده با نهایت شکوه احیا شود که در راستاى همین هدف به دستور مرداویز پس از سالها مراسم جشن سده زمستان ۳۲۳ ه.ق در اصفهان با شکوه تمام به انجام رسید. این مراسم تاریخى با برافروختن آتش انبوه در دوسوى زاینده رود صورت گرفته و به قدرى گسترده بود که آتش آن از هفت فرسنگى دیده شده است.
گاهی نیز در مراسم شاهان از سوزاندن پرندگان و حیوانات برای تفریح و جزعی از مراسم جشن سخن رفته و به هیچ روى مطابق با دستورات دین زرتشتى و آموزه های زرتشت نبوده و نیست، چرا که آتش نزد زرتشت بسیار گرامى است و در همه کتاب هاى زردشتی در مورد پاکیزه نگاهداشتن و نیالودن آتش به زرتشتیان سفارش شده است. در گاتها آمده است:

« ... اى مزدا! نفرین تو به کسانى باد که با آموزش خود مردم را از کردار نیک رویگردان مى سازند و به کسانى که جانوران را با فریاد شادمانه «قربانى» مى نمایند ».

فراموش نکنیم که در زمان سلطه خلفای جبار بر سرزمین های ایرانی ، روشن کردن آتش جشن سده بر بام خانه ها ، نوعی «مبارزه مدنی» و تظاهر به آیین های ایرانی و به ریشخند گرفتن فرمان های حکومتی بود که فلسفه برگزاری این آیین های پر معنی را نمی فهمیدند و همواره بنام مبارزه با سنت مجوسان و آتش پرستی ، با آنها مبارزه می کردند. چنین برخوردهای اهریمنی با دیدگاههای یک ملت نیز میتواند باعث ایجاد تحولات فکری در جامعه ی تحت فشار گردد و آیینی همچون سده را از نو زنده کند.
اجراى مراسم سده
برگزارى جشن سده را مى توان به سه دوره تاریخى تقسیم کرد:
۱- دوره پیش از اسلام ۲- دوره بعد از اسلام ۳- دوره کنونى
اجراى مراسم سده بدین صورت است که پس از غروب آفتاب دهم بهمن ماه، سه تن از موبدان که لباسى سفید برتن دارند، به سوى توده اى از هیزم خشک که از روز قبل تهیه شده حرکت و گروهى از جوانان سفیدپوش هم با مشعل هاى روشن، موبدان را همراهى مى کنند. موبدان بخشى از اوستا را که مربوط به اهمیت آتش است مى سرایند، موبد بزرگ با آتش موجود در آتشدان و جوانان سپیدپوش با یارى شعله هاى مشعل، هیزم را آتش مى زنند و بدینسان ایرانیان، با شادى پیروزى شعله ور شدن آتش ، سده را جشن مى گیرند به امید اینکه تا جشن سال دیگر روشنایى و گرمى در دلهایشان باشد به خانه بازمى گردند. جشن سده با توجه به اهمیت و قداستى که داشته امروزه نیز در میان زرتشتیان ایرانى باشکوه و جلال گذشته، برپا مى شود و در برخى شهرها، نظیر یزد و کرمان حتى بسیارى از ایرانیان غیرزرتشتى نیز در مراسم آن شرکت مى کنند. آتش نزد ایرانیان سمبلى از وجود خداوند است که همواره پاک مى کند و آلوده نمى شود و جنبش همیشگى و حرکت رو به بالاى آن الهام دهنده انسان براى لزوم حرکت وتکاپوى به سوى خداى یگانه است. جشن سده یا سده سوزى به صورت پراکنده در برخی شهرها و روستاهاى ایران در دهم بهمن ماه برگزار مى شود. اما در کرمان و بیشتر شهرهاى آن استان جشن سده یا سده سوزى بگونه ی «اگاهانه» و «روش-مند» و با شکوه تمام برگزار مى شود.
سده سوزى در کرمان
جشن و آیین سده سوزى فقط در کرمان است که رسمى عمومى است. همگانى بودن این آیین در میان همه قشر هاى اجتماعى کرمان و دلبستگى و توجه صمیمانه همه آنان در شرکت در این آئین نشانگر پیشینه کهنسال و دیرپاى آن است در این روز همه مردم شهر، اعم از زردشتى، یهودى، مسیحى و مسلمان، ثروتمند و فقیر، کارمند و کاسب در آن شرکت مى کنند و در واقع مى توان آن را جشن کرمان نامید.
در قدیم محل جشن در یک فرسنگى شمال شهر کرمان، بعد از ویرانه هاى محله قدیم زردشتیان، معروف به «محله گبرى» در زمین هاى کشاورزى بود. در این محل تنها یک باغ معروف به باغچه «بداق آباد» با دیوار هاى بلند و دو دستگاه ساختمان وجود داشت که مراسم سده سوزى روبروى در ِ این باغ، در زمین هاى کشاورزى برگزار مى گردید، مالکان از اینکه سده سوزى روى زمین هاى کشاورزى آنان انجام مى گرفت، استقبال مى کردند، زیرا نه تنها آن را زیان آور نمى دانستند، بلکه خاکسترى را که از آن بجا مى ماند، براى کشاورزى مفید مى شمردند. امروزه «باغچه بداق آباد» و زمین هاى کشاورزى اطراف آن به خانه و دکان تبدیل شده و تنها قطعه زمین بزرگى باقى مانده که براى سده سوزى از آن استفاده مى شود. خیابان کنار این زمین نیز به همین عنوان موسوم است.
سده سوزى در کرمان غروب روز دهم بهمن ماه برگزار مى شود اما کرمانى ها از چند روز قبل در تدارک آن هستند. از اول بهمن عموم باغداران و مالکان- هر یک به قدر همت و به نسبت ثروت خود- چند بار هیزم را که از بیابان ها و کوهپایه هاى اطراف فراهم شده، به محل جشن مى آورند. دست فروشان نیز تا روز نهم بهمن محل گستردن بساط خود را معین مى کنند.
پیش تر ها که سده سوزى در فضاى باز انجام مى شد، مردم از بعد از ظهر در اطراف محل افروختن آتش به صورت گروهى فرش مى انداختند و تا فرارسیدن ساعت موعود خود را با گفتگو و دیدار یکدیگر و نوشیدن چاى و خوردن آجیل سرگرم مى کردند، اما این روز ها فقط چند ساعت پیش از سده سوزى، در خیابان سده اجتماع مى کنند.
روز دهم بهمن ماه چهره شهر عوض مى شود. مغازه ها زودتر بسته مى شود. چند ساعت قبل از افروختن آتش زنان زردشتى در آشپز خانه بزرگ باغ «بداق آباد» آش و سیرو (۳) مى پزند. گرد همایى خانواده ها در ایوان باغ و خوردن اش و سیرو و آجیل بخشى از مراسم جشن است. فروشندگان دوره گرد در کنار میوه و آشامیدنى در بساط خود، حتماً باید آجیل (تخمه، پسته، مغز بادام و فندق) را هم داشته باشند.
افزون بر مردم شهر، مردم دیگر هم از حومه و شهر هاى نزدیک براى شرکت در سده سوزى مى آیند. برزگران هنگام شرکت در مراسم حتا اگر یک شاخه هیزم هم شده براى خرمن سده مى آورند تا با رضاى خاطر مشتى از خاکستر سده را به همراه ببرند و براى شگون و برکت در کشتزار خود بپاشند. (نیک است درینجا به دیدگاه «دکتر عباس احمدی» نیز اشاره شود. ایشان این حرکت کشاورزان و دهقانان را نوعی تمایل به جذب برکت می دانند. ایشان معتقدند این حرکت( خاکستر پاشی)، نوعی آیین جادویی برای باروری هرچه بیشتر کشتزارهاست.)
سده خرمن بزرگى است به قطر ۱۴ متر و به بلندى ۵ تا ۶ متر که در جلوى در ِ باغ بداق آباد از قبل آماده شده.
نزدیک غروب دو موبد لاله به دست با لباس سفید، که پوشاک رسمى روحانیان زردشتى به هنگام اجراى آیین هاى دینى است- ظاهر مى شوند. زمزمه کنان به خرمن سده نزدیک مى گردند و از سمت راست سه بار گرد آن مى گردند سپس این خرمن هیزم را با شعله لاله ها- که روشنى آنها از آتشى است که از آتشکده آورده شده- از چهار سو آتش مى زنند. شعله هاى آتش، فروزان و سر کش به آسمان کشیده مى شود و همراه آن هلهله و شادمانى مردم در فضا مى پیچد و همه جا سر شار از شور و هیجان مى گردد..
پس از ساعت ها که شعله ها فرو کش مى کند، مردم بویژه جوان تر ها از روى بوته هاى آتش مى پرند. در قدیم اسب سواران زودتر از مردم خود را به آب و آتش مى زدند و هنر نمایى مى کردند.
در آخرین ساعت پایانى جشن که آتش به خاکستر مى نشیند، مردم پس از گذراندن یک بعد از ظهر شور انگیز و درخشان به خانه هاى خود باز مى گردند. رسم است که کشاورزان مقدارى از خاکستر سده را به نشانه پایان گرفتن سرماى زمستان به کشتزارهاى خود مى برند و مى گویند که در این شب ستاره گرما به زمین درود مى فرستد.
صادق هدایت که در بازشناسی فرهنگ باستانی ما زحمت بسیار نیز کشیده در کتاب نیرنگستان مى گوید:
«..سده جشنى است که هنوز زردشتیان کرمان به یادگار جمشید و عادات ایرانیان باستان مى گیرند و براى این کار موقوفاتى در کرمان اختصاص داده اند. پنجاه روز پیش از جشن نوروز خروار ها بته و هیزم (درمنه) در گبر محله (باغچه بوداغ آباد) گرد مى آورند. جنب این باغچه خانه اى است مسجد مانند و موبدان موبد از اعیان شهر و حتا از خارجه ها دعوت شایانى مى کند. در این مجلس شراب و شیرینى و میوه زیادى چیده مى شود و اول غروب آفتاب دو نفر موبد دو لاله روشن مى کنند و بته ها را با آن آتش مى زنند و سرود مخصوصى مى خوانند.
هنگامى که آتش شعله مى زند، همه مهمانان که بیش از چندین هزار نفر مى شوند با فریاد هاى شادى دور آتش مى گردند و این را مى خوانند:
صد به سده، سى به گله
پنجاه به نوروز، ها بله
شراب مى نوشند و میان هلهله شادى جشن تمام مى شود. در کرمان همه مردم منتظر سده سوزى هستند و اهمیت فلاحتى برایشان دارد چون بعد از آن اول بذر افشانى و کشت و کار برزگران است. این عادت در بعضى از شهر هاى خراسان هم هنوز وجود دارد.» (نیرنگستان، صفحه ۱۲۰ و ۱۲۱)
سخن پایانی، ملی شدن سده
جشن سده، جشن بزرگداشت کشف و استفاده از آتش است. زرتشتیان در هر گوشه جهان، خود را میراث دار این مراسم فرهنگى و شادى آفرین مى دانند. این افتخارى است که زرتشتیان و دیگر ایرانیان توانسته اند در درازنای تاریخ، پاسدار و نگهدارنده آئین ها و مراسم زیبای سرزمین اهورایى ایران باشند. بی شک جشن سده، جشن شناخت فروغ ایزدى و آغاز تمدن ایران می تواند باشد و توانایی و ظرفیت قرار داشتن در لیست «جشنهای ملی» ایرانیان را دارد. زنده-یاد دکتر وفادارى با اشاره به برخى محدودیت هاى موجود براى ملى خواندن جشن سده گفته بودند: «براى ملى کردن جشن سده دو راه داریم. یا دولت، برگزارى جشن سده را به شکل کنونى تعطیل کند و خودش با فراهم آوردن آتش و توزیع غذا و... به فراگیر کردن آن اقدام نماید. مانند آویزان کردن چراغ یا پخش غذا در جشن هاى دینى مسلمانان. راه دوم این است که جشن هایى مثل سده، گاهشمارى ایران باستان و همزیستى انسان با طبیعت از طریق تلویزیون آموزش داده شود. آن موقع است که مردم، جشن را خودشان برگزار خواهند کرد». در پایان گفتار، سخنی از سعید تقوى رئیس پیشین اداره امور اقلیت هاى دینى وزارت فرهنگ و ارشاد را درباره ی برگزاری آزاد و روشمند جشن سده ضمیمه میکنم.
سعید تقوى رئیس اداره امور اقلیت هاى دینى وزارتخانه در پاسخ گفت:
«تلاش ما این است که جشن هایى مثل سده در کمال امنیت و آرامش برگزار شود. ما دوست داریم که زرتشتیان مطابق با آداب و رسوم و عقاید خود، سده را جشن بگیرند. اما اگر بخواهیم غیرزرتشتیان در این جشن ها شرکت کنند، آیا فضاى کافى و جاى مناسب وجود خواهد داشت؟ علاوه بر مشکل قبل، ممکن است با دشوارى هاى دیگرى روبه رو شویم. به عنوان نمونه در جشن کریسمس، تدارک دیده شده است که هموطنان مسیحى به رقص، آواز و پایکوبى بپردازند و پوشش رسمى نظام را نداشته باشند. حالا فرض کنید که شرکت غیرمسیحیان در جشن هاى کریسمس آزاد باشد. به همین دلیل و با توجه به توافقات انجام گرفته با مسئولان ذیربط و بزرگان زرتشتى، شرط برگزارى جشن ها بر طبق آداب و رسوم و عقاید زرتشتیان، جلوگیرى از حضور غیرزرتشتیان در جشن هاى آنان است. البته حضور خبرنگاران، محققین و اساتید دانشگاهى که در رابطه با زرتشتیان به تحقیق مى پردازند آزاد است. نماینده وزارت ارشاد در مراسم بزرگداشت جشن سده افزود: «اعلام جشن سده به عنوان جشن ملى ایرانیان، زود به نظر مى رسد. هر چند که ما هم قبول داریم که سده، یکى از جشن هاى بزرگ ایرانیان بوده است. اما براى ملى کردن جشن سده، وزارت ارشاد تصمیم گیرنده نیست.»